Historia Gminy

HISTORIA CMENTARZA

HISTORIA SYNAGOGI

Jak przekonuje Leszek Ziątkowski w swojej książce Dzieje Żydów we Wrocławiu jest coś, co wyróżnia Wrocław na tle innych europejskich miast, w których rozwinęło się osadnictwo żydowskie. Spacerując po Krakowie czy Berlinie możemy dowiedzieć się od starszych mieszkańców, gdzie była synagoga, mykwa, szpital, czy inne instytucje gmin żydowskich. We Wrocławiu poprzez powojenną wymianę ludności doszło do zerwania ciągłości kulturowej.

Od kilkudziesięciu już lat historycy, mieszkańcy i turyści są zaskoczeni, że to właśnie gmina żydowska w Breslau odegrała tak znaczącą rolę w historii europejskiej diaspory. To we Wrocławiu, obok Berlina i Królewca, uformowały się podstawy ruchu emancypacyjnego – haskali. To we Wrocławiu, w sporach między religijnymi odłamami: postępowym i ortodoksyjnym zostały zbudowane podwaliny dla najprężniejszego obecnie odłamu judaizmu: ruchu konserwatywnego. W murach Teologicznego Seminarium Rabinackiego przy obecnej ulicy Włodkowica w odpowiedzi na rodzący się (również we Wrocławiu!) ruch liberalny, Zachariasz Frankel wyprowadził coś, co zostało później nazwane pozytywnym historycznym judaizmem, z którego narodził się judaizm konserwatywny (po hebrajsku: masorti). Dwa więc największe współczesne odłamy judaizmu swój początek bardzo mocno wiążą z naszym miastem.

Jedna z najbardziej interesujących gmin żydowskich w Europie w czasach nazizmu przestała istnieć. Wystarczy wybrać się na spacer po cmentarzu przy ulicy Ślężnej, aby zobaczyć jak wyjątkowi ludzie ją tworzyli. Z drugiej zaś strony mało kto z nas wie, że po drugiej wojnie światowej Wrocław stał się centrum nowego osadnictwa żydowskiego w Polsce. Na nowo rozkwitła tu gmina z żydowskimi gazetami, teatrem, szkołami. Ponownie po roku 1968 wspólnota przestała istnieć.

Odradzająca się współczesna gmina stawia sobie za cel również pamiętanie o tej niezwykłej historii. W Synagodze pod Białym Bocianem możemy podziwiać wystawę o Historii odzyskanej. Możemy poszczycić się, że nasza wiedza jest już bardzo duża, że pamięć o wrocławskich Żydach nie zostanie już zapomniana. Ale może warto przyjrzeć się tej historii od samego jej początku…

W średniowieczu Wrocław był jednym z większych skupisk ludności żydowskiej w Europie Środkowej. Gmina żydowska istniała z pewnością w pierwszej połowie XII w. Jej założycielami mogli być żydowscy uchodźcy z Pragi, o których wspominał czeski kronikarz Kosmas.

Najstarszym materialnym dowodem obecności Żydów we Wrocławiu jest nagrobek kantora Dawida, syna Sar Szaloma, który zmarł 4 VIII 1203 r. – co świadczy o tym, że cmentarz był czynny już na przełomie XII i XIII w.

Początkowo status prawny Żydów wrocławskich był bardzo korzystny – pozostawali pod specjalną opieką księcia. W 1267 r. sytuacja zmieniła się w wyniku postanowień synodu prowincjonalnego arcybiskupstwa gnieźnieńskiego we Wrocławiu. Żydom ograniczono dotychczasowe swobody, wyznaczając specjalne strefy osiedleńcze (getta). W każdym mieście mogło istnieć tylko jedno takie miejsce oraz tylko jedno miejsce zebrań religijnych (bożnica).

W latach 1273–1290 książęta wystawiali liczne dokumenty i przywileje, których celem była ochrona ludności żydowskiej. Po 1273 r. taki dokument wystawił książę Henryk IV Probus. Na jego mocy wrocławscy Żydzi mieli zagwarantowane bezpieczeństwo osób i mienia, a także nienaruszalność cmentarzy. Przywilej ten został potwierdzony przez księcia Henryka V Grubego.

Żydzi trudnili się handlem, lichwą (udzielaniem kredytów) i rzemiosłem. Wśród żydowskich rzemieślników można było spotkać rzeźników, piekarzy i kucharzy. Na początku XIV w. we Wrocławiu było aż 12 żydowskich jatek.
W XIV stuleciu sytuacja Żydów uległa znacznemu pogorszeniu. W latach 1349 i 1360 w mieście doszło do pogromów ludności żydowskiej, po których Żydów wypędzano z Wrocławia. Przed pogromem w 1349 r. w mieście mieszkało 70 rodzin żydowskich, po pogromie zostało ich 5 lub 6. Wkrótce jednak Żydzi ponownie osiedlili się w mieście.

W 1453 r. do Wrocławia przybył franciszkanin i inkwizytor Jan Kapistrano. W wyniku jego kazań, w których oskarżał Żydów o różne formy świętokradztwa (bezczeszczenie hostii, porwanie i zabicie chrześcijańskiego dziecka), doszło do procesu, a następnie spalenia na obecnym pl. Solnym 41 Żydów. Pozostałym skonfiskowano mienie i wypędzono z miasta, dzieci do lat 7 ochrzczono i oddano na wychowanie chrześcijanom. Po tych wydarzeniach nastąpił kres średniowiecznej gminy żydowskiej we Wrocławiu. Został on przypieczętowany 30 I 1455 r. nadaniem przez króla czeskiego Władysława Jagiellończyka prawa zakazującego Żydom stałego pobytu w mieście – ius Iudaeos non tolerandis.

Średniowieczna dzielnica żydowska obejmowała obecne ulice: Uniwersytecką, św. Barbary, Nożowniczą, plac Uniwersytecki oraz północne części ulic Kuźniczej iWięziennej. Do XIX w. zachowały się nazwy ulic świadczące o ich pierwotnym charakterze – Judengasse i Rabbinergässel (zaułki: Żydowski i Rabinacki). Na terenie dzielnicy mieściły się także bożnice – we Wrocławiu pomimo postanowień synodu z 1267 r. działało ich kilka.

Do połowy XVII w. w mieście nie było gminy żydowskiej, jednak Żydzi pojawiali się tu kilka razy do roku – podczas jarmarków, targów i świąt kościelnych. Pierwszym Żydem, który osiedlił się w 1657 r., po ponad 200 latach żydowskiej nieobecności, był Zachariasz Lazarus z Nachodu – dzierżawca mennicy. Był on także założycielem nowożytnej gminy żydowskiej, a w jego domu utworzono pierwszą bożnicę.

W XVII w. Żydzi nie posiadali własnego cmentarza – zmarłych chowali w Brzegu Dolnym, Krotoszynie, a nawet w Białej, Lesznie i Głogowie.

W 1722 r. w mieście mieszkało już 775 Żydów – zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Jednak w 1738 r. na podstawie zarządzenia cesarza Karola VI wszystkim „nieuprzywilejowanym Żydom” nakazano opuścić Wrocław.

Sytuacja Żydów zmieniła się po przejściu Śląska pod panowanie Prus. W 1744 r. król pruski Fryderyk II wydał edykt, który regulował sytuację Żydów; ich liczba w mieście została ograniczona, ale umożliwiono założenie uznanej przez władze gminy żydowskiej.

Ordynacja miejska z 1808 r. zezwoliła Żydom na nabywanie gruntów w mieście oraz nadawała im prawa i obowiązki mieszczan, a w 1812 r. ogłoszono edykt emancypacyjny, który zrównywał w prawach społeczność żydowską z innymi mieszkańcami państwa pruskiego.

Od XVIII w. Żydzi osiedlali się w okolicach ówczesnego pl. Żydowskiego (obecny pl.Bohaterów Getta) i kwartałów zamkniętych ulicami: Krupniczą, św. Antoniego,Ruską, św. Mikołaja i zaułkami wzdłuż ul. Kazimierza Wielkiego. Na terenie utworzonej w ten sposób dzielnicy żydowskiej miała także siedzibę większość instytucji związanych z gminą żydowską.

W 1744 r. król pruski Fryderyk II udostępnił kupcom żydowskim cztery zajazdy w okolicach pl. Żydowskiego. Pod koniec XVII w. w tej okolicy funkcjonowało siedem bożnic.

W latach 30. XIX w. w gminie żydowskiej doszło do konfliktu między konserwatystami a liberałami. Dotyczył on obsadzenia urzędu drugiego rabina, na który wybrano Abrahama Geigera – promotora postępu i reform w liturgii żydowskiej. Doprowadziło to w latach 40. do rozłamu i utworzenia dwóch komisji kultowych – liberalnej i konserwatywnej. Na ich czele stały organy kolegialne, które wybierały dwóch naczelnych rabinów – ortodoksyjnego (konserwatywnego) i liberalnego (postępowego). Pierwszym gminnym rabinem liberalnym został Abraham Geiger – wybitny żydowski teolog i orędownik judaizmu reformowanego.

Po dojściu Hitlera do władzy sytuacja Żydów wrocławskich systematycznie pogarszała się. Już w 1933 r. przystąpiono do ograniczenia praw publicznych ludności żydowskiej. W 1935 r. weszły w życie ustawy norymberskie, których celem było usankcjonowanie nierówności prawnej opartej na kryteriach „krwi i rasy”. Podjęto także ich eliminację z życia gospodarczego poprzez zarządzenia ministerialne, których realizacją zajęły się władze miejskie. W wyniku terroru antyżydowskiego część Żydów emigrowała z Niemiec. Apogeum nastrojów antysemickich miało miejsce w czasie wydarzeń „Nocy Kryształowej”, które we Wrocławiu miały brutalny przebieg. Podpalono, a następnie wysadzono w powietrze Synagogę Na Wygonie. Pozostałe synagogi zdemolowano, a ich wyposażenie częściowo spalono – budynki jednak przetrwały. Zdemolowano ok. 500 sklepów należących do Żydów, 10 żydowskich gospód i ok. 35 przedsiębiorstw. Do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie wysłano 2200 wrocławskich Żydów.

Na początku lat 40. XX w. rozpoczęły się deportacje dolnośląskich Żydów – od końca 1941 r. do połowy 1944 r. wysiedlono ich w 11 transportach – do Kowna, Izbicy, Theresienstadt, Auschwitz oraz do obozów zagłady w Sobiborze i Bełżcu.

Po 1945 r. we Wrocławiu osiedliła się liczna grupa ocalałych z Zagłady Żydów polskich. Od początku miasto stało się silnym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego. Pionierami społeczności żydowskiej we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku stali się byli więźniowie obozu Gross-Rosen i jego licznych filii. Od września 1945 r. do Wrocławia napływali żydowscy emigranci z terenów zajętych przez Związek Radziecki. Pod koniec 1946 r. liczba Żydów w mieście wynosiła ok. 15.000.

W maju 1945 r. rozpoczęła działalność Żydowska Kongregacja Wyznaniowa, która prowadziła Synagogę Pod Białym Bocianem oraz trzy domy modlitwy. Wrocław stał się siedzibą Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego. W mieście zaczęły powstawać liczne organizacje żydowskie, szkoły i placówki społeczne.

Po marcu 1968 r. życie żydowskie we Wrocławiu właściwie zamarło, choć nadal działał TSKŻ i kongregacja wyznania mojżeszowego.

Odrodzenie gminy żydowskiej we Wrocławiu nastąpiło po 1989 r. W mieście zaczęto organizować konferencje naukowe, wystawy i imprezy kulturalne poświęcone tematyce żydowskiej. Rozwijano badania naukowe nad faszyzmem i Holokaustem na Śląsku, a także dziejami Żydów dolnośląskich po II wojnie światowej. W 1993 r. na Uniwersytecie Wrocławskim powstało Centrum Badania Kultury i Języków Żydów Polskich, przekształcone w roku 2003 w Studium Kultury i Języków Żydowskich.

Do 2006 r. we Wrocławiu funkcjonowała samodzielna Gmina Wyznaniowa Żydowska, którą następnie włączono w strukturę Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP i przekształcono w Oddział ZGWŻ we Wrocławiu. Oddział posiada własnego rabina – od 2013 jest nim Tyson Herberger, który pełni funkcję Naczelnego Rabina Wrocławia i Śląska. W mieście nadal działa TSKŻ, a także kilka organizacji zajmujących się kulturą i edukacją żydowską – m.in. Fundacja Bente Kahan oraz Fundacja Kultury i Edukacji Żydowskiej GESHER. Od roku 2012 funkcję przewodniczącego pełni Aleksander Gleichgewicht.

 

Partie tekstu pochodzą ze strony: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/wroclaw/5,historia/