Tło historyczne
Jednym z najważniejszych historycznych i kulturowych fenomenów Wrocławia jest jego wielokulturowość. Pozostając w obrębie zmieniających się formacji państwowych, położony na szlakach handlu i wędrówek ludów, stawał się na długie okresy domem i małą ojczyzną wielu narodów i wyznań. Jednym z ważnych czynników kształtujących obraz i genius loci nadodrzańskiego miasta niemal od początku jego historii stali się Żydzi. Udokumentowana historia ich obecności we Wrocławiu liczy 800 lat, jednakże bez wątpienia jest jeszcze starsza. Obecność ta, choć przerywana prześladowaniami i wygnaniami, miała istotne znaczenie dla miasta i z początku również dla jego rozwoju gospodarczego. Dyskryminacja i izolacja nie sprzyjały jednak przez lata szerszemu włączeniu się Żydów do życia politycznego i kulturalnego. Sytuację zmieniło włączenie Wrocławia do dynamicznych i nowoczesnych Prus. Rozpoczął się złoty wiek niemieckich Żydów.
Pierwsze plany
Koniec XVIII wieku, przez Polaków kojarzony z tragicznymi rozbiorami, w Prusach był okresem Oświecenia. Wówczas żydowskiej społeczności stopniowo zagwarantowano prawa obywatelskie, co pomogło jej rozkwitnąć. W 1790 roku na przykład minister Śląska, hrabia Karl Georg Heinrich von Hoym, zaproponował budowę ogólnodostępnej synagogi, która służyłaby całej gminie żydowskiej i jednocześnie umożliwiała władzom zupełną kontrolę gminy. Ta jedna synagoga miała zastąpić wszystkie rozproszone w mieście domy modlitwy. Jednakże plan ten został zablokowany przez ortodoksyjnych Żydów, którzy postrzegali emancypację jako zagrożenie dla ich tożsamości religijnej.
Mimo żydowskiego oporu nacisk władz w Berlinie na społeczność żydowską nasilał się. Opór ten, wykraczający poza konserwatywne środowiska żydowskie, wynikał z braku funduszy, a także z wciąż nieuregulowanego statusu judaizmu w pruskiej konstytucji. W 1820 roku władze wymusiły ostatecznie decyzję o budowie synagogi. W latach 1819 – 1820 zebrano znaczne środki na realizację projektu i zapewniono świątyni lokalizację na działce przy ul. św. Antoniego 35, gdzie wcześniej stała gospoda Pod Białym Bocianem, po której synagoga „odziedziczyła” przyszłą nazwę. Według niektórych źródeł nazwa synagogi pochodziła od garbarni należącej do rodziny Storków. Gotowy był również plan architektoniczny. Tym razem to spory religijne w silnie podzielonej gminie żydowskiej doprowadziły do wstrzymania budowy.
Budowa synagogi
Projekt budowy reprezentacyjnej synagogi odrodził się na nowo w 1826 roku z inicjatywy liberalnych Żydów skupionych w Pierwszym Towarzystwie Braci. Prace budowlane rozpoczęły się rok później. Najbardziej wybitne osobistości związane z tym przedsięwzięciem to inwestor Jakob Philip Silberstein, mistrzowie murarscy Schindler i Tschoke oraz nadzorca budowlany Thiele. Wybitny niemiecki architekt Carl Ferdinand Langhans zaprojektował neoklasycystyczną świątynię, której wnętrze ozdobił żydowski malarz Raphael Biow. Pierwsze nabożeństwo odbyło się 10 kwietnia 1829 roku, 13 dni przed oficjalną ceremonią otwarcia synagogi.
Przez kolejne 18 lat funkcjonowała ona jako prywatna świątynia Towarzystwa, by w 1847 roku stać się główną i ogólnodostępną synagogą, rosnącej w siłę i znaczenie, liberalnej frakcji wrocławskiej gminy żydowskiej.
Od liberalnej do ortodoksyjnej
W 1872 roku powstała majestatyczna Nowa Synagoga przy ulicy Podwale, do której przenieśli się liberalni Żydzi, Synagogę pod Białym Bocianem przejęli zaś Żydzi konserwatywni. Religijne wymogi rozdzielenia płci podczas nabożeństw zakłóciły harmonijną kompozycję budowli przez dodanie trzech zewnętrznych klatek schodowych, prowadzących na galerie dla kobiet. Przebudowa dokonana przez Paula i Richarda Erlichów w 1905 roku zostawiła po sobie żelbetowe, neoromańskie galerie dla kobiet. Znaczne i radykalne unowocześnienie synagogi nastąpiło w setną rocznicę jej istnienia. W 1929 roku odnowiono elewacje i wnętrze, zamontowano centralne ogrzewanie i elektryczne oświetlenie oraz wybudowano pośrodku synagogi bimę.
Przetrwanie nazizmu
Podczas „nocy kryształowej” z 9 na 10 listopada 1938 r. bojówki hitlerowskie zdewastowały wnętrze synagogi. Jednak ze względu na bliskie sąsiedztwo innych budynków ominął ją los Nowej Synagogi, która została doszczętnie spalona. Świątynia służyła jako miejsce modlitwy Żydom konserwatywnym i liberalnym aż do czasu ich aresztowania. W 1943 roku hitlerowcy przerobili wnętrze synagogi na warsztat samochodowy oraz magazyny zrabowanego mienia żydowskiego.
Część oryginalnego wyposażenia świątyni uległa wówczas zniszczeniu. Dziedziniec synagogi stał się Umschlagplatzem, miejscem zbiórek deportowanych do obozów zagłady Żydów. Niemieccy Żydzi Wrocławia zniknęli z miasta. Około połowie z nich udało się uciec przed aresztowaniami, a pozostała część została wymordowana w obozach koncentracyjnych.
Część Polski
Już 13 sierpnia 1945 roku Komitet Żydowski we Wrocławiu, reprezentujący ocalałych polskich Żydów, którzy osiedlili się tu po wojnie, zwrócił się do prezydenta miasta, Aleksandra Wachniewskiego, o zwrot synagogi zajmowanej wówczas przez milicję przemysłową. Komitet wyremontował odzyskaną synagogę oraz z powrotem dostosował ją do potrzeb kultu religijnego.
Kolejne fale emigracji żydowskiej z Polski, dyskryminacyjna polityka władz i akty wandalizmu „nieznanych sprawców” przyczyniły się do stopniowej degradacji obiektu. W latach sześćdziesiątych Synagoga pod Białym Bocianem służyła jako ośrodek kultu i miejsce spotkań kilku tysiącom Żydów Wrocławia. W roku 1966 władze komunistyczne zamknęły synagogę, wskazując na opłakany stan obiektu.
Rok później wskutek interwencji Kongregacji Izraelskiej uzyskano zgodę na użytkowanie dolnej części synagogi, i to tylko podczas określonych świąt. Po dokonaniu rozbiórki okolicznych domów świątynia utraciła naturalną ochronę i stała się jeszcze łatwiejszym celem dla wandali, którzy powybijali wszystkie szyby i w ten sposób przyspieszyli proces dalszej dewastacji.
Antysemicka Kampania w 1968 r.
Rok 1968 to kolejny czarny rok w historii społeczności żydowskiej Wrocławia i jej synagogi. Ostatnia fala emigracji żydowskiej, w znacznym stopniu wymuszona antysemicką kampanią, doprowadziła do zawieszenia nabożeństw w synagodze.
W 1974 roku synagoga została przejęta przez Skarb Państwa i przekazana Uniwersytetowi Wrocławskiemu. W jej wnętrzu miała powstać biblioteka oraz czytelnie.
Rozpoczęte w 1976 roku, a wkrótce zarzucone prace adaptacyjne doprowadziły jedynie do jeszcze większej dewastacji budynku. Zakupiona w 1984 roku przez Centrum Kultury i Sztuki, stała się przez kilka lat miejscem występów artystycznych. Dalsze zniszczenia – głównie w efekcie dwóch pożarów – doprowadziły do kolejnej zmiany właściciela. Została nim w 1989 roku wrocławska Akademia Muzyczna, planując budowę sali koncertowej. Po zdjęciu dachu zaprzestano jednak jakichkolwiek robót, a pozostawiona na pastwę losu świątynia popadła w ostateczną ruinę. Kolejny od 1992 roku prywatny właściciel przyczynił się jeszcze bardziej do pogorszenia stanu budynku.
Demokracja
Mimo zmian politycznych w 1989 roku i życzliwości nowych, demokratycznych lokalnych i krajowych władz, minęło jeszcze kilka lat, zanim Synagoga pod Białym Bocianem wróciła do prawowitego właściciela — wrocławskiej społeczności żydowskiej. Henryk Kardynał Gulbinowicz, arcybiskup senior Wrocławia, przekonał Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego do wykupienia synagogi, która 10 kwietnia 1996 roku została przekazana odrodzonej Gminie Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu. Nie można również zapomnieć o Ericu F. Bowesie, amerykańskim działaczu żydowskim urodzonym w Breslau, który był jednym z pierwszych inicjatorów odbudowy Synagogi pod Białym Bocianem. Niestety zmarł w 2007r., nie doczekawszy się otwarcia synagogi. We wrześniu 1995 roku w zrujnowanej synagodze odbyło się pierwsze nabożeństwo z okazji święta Rosz ha-Szana, w którym udział wzięło około 400 osób. Wtedy też po raz pierwszy wystąpił Chór Synagogi pod Białym Bocianem pod dyrekcją Stanisława Rybarczyka.
Początek renowacji
W maju 1996 r. Gmina Żydowska we Wrocławiu rozpoczęła proces renowacji budynku synagogi, nadzorowany przez Annę Kościuk, architekta całego procesu odrestaurowywania synagogi. Prace remontowe, finansowane przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej, były skoncentrowane na odbudowie dachu synagogi. Plany dalszej renowacji bazowały na istniejących, archiwalnych zdjęciach. W 1998 roku dzięki dotacji KGHM Polska Miedź S.A. zakończono trzeci etap renowacji.
W listopadzie 1998 roku – 60 lat po wydarzeniach „nocy kryształowej” – miało miejsce w synagodze szczególne nabożeństwo. Obecny był Jerzy Buzek, ówczesny premier rządu RP, a współcześnie przewodniczący Parlamentu Europejskiego, oraz Bogdan Zdrojewski, ówczesny prezydent Wrocławia, obecny Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Był to kulminacyjny punkt starań na rzecz odzyskania i uratowania synagogi prowadzonych przez Michaela Schudricha, obecnego naczelnego rabina Polski, oraz Jerzego Kichlera, ówczesnego przewodniczącego Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP oraz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu. Działania Jerzego Kichlera były kontynuowane przez kolejnych liderów społeczności żydowskiej – Ignacego Einhorna i Klarę Kołodziejską, Karola Lewkowicza i Józefa Kożucha.
7 maja 2005 roku powołane zostało Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej przy wrocławskim oddziale Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP, administrowane przez Fundację Bente Kahan. Bente Kahan, wybitna artystka norweska i żydowska, od 2001 roku osiadła we Wrocławiu, jest dyrektorem CKiEZ oraz dyrektorem artystycznym Synagogi. Fundacja Bente Kahan wspólnie z wrocławskim oddziałem Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP połączyły wysiłki zmierzające ku dalszej renowacji Synagogi Pod Białym Bocianem. W latach 2006 – 2008 ze środków miejskich odnowiono południową fasadę synagogi i odrestaurowano Aron ha-Kodesz. Osuszono też piwnice i przprowadzono prace zabezpieczające budynek przed zawilgoceniem.
Utworzone w roku 2006 przez te instytucje – wspólnie z Gminą Wrocław – i kierowane przez Fundację Bente Kahan konsorcjum skutecznie zabiega o zdobycie znacznych środków finansowych na pełną restaurację i renowację Synagogi Pod Białym Bocianem i dziedzińca przed nią. Rozpoczęte jesienią 2008, a zakończone najpóźniej na wiosnę 2010 roku prace wartości ok. 10 milionów złotych, sfinansowane będą przez EEA Grants (środki pozaunijnych krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego, wygrane przez konsorcjum w konkursie projektów renowacji obiektów zabytkowych ogłoszonym przez dysponenta polskiej części grantu – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), Gminy Wrocław i właściciela – Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP.
Synagoga pełnić będzie nadal funkcje kultowe, a także wzmocni swą rolę nowoczesnego ośrodka kultury i edukacji o wymiarze międzynarodowym, uwzględniając utworzenie w jej piwnicach i na balkonach Muzeum Żydowskiego we Wrocławiu. Miasto odzyska w pełni żydowską część swej duszy!
Już od kilkunastu lat Synagoga Pod Białym Bocianem to nie tylko miejsce praktyk religijnych, ale również prężnie rozwijający się ośrodek kultury żydowskiej, w którym odbywają się liczne wystawy, koncerty, wernisaże, występy teatralne, warsztaty oraz spotkania. Wynika to z dobrej akustyki obiektu, jak również z jego wielkości (może pomieścić kilkaset osób). Od 1999 roku odbywają się tu comiesięczne koncerty hawdalowe – prezentowana jest na nich muzyka klezmerska, synagogalna, żydowska muzyka poważna oraz pieśni kantorów. Tradycyjnie liczną publiczność przyciąga doroczny Festiwal Kultury Żydowskiej Simcha. Obie imprezy organizowane przez Stanisława Rybarczyka i Karolinę Szykier – z Fundacji Pro Arte.
Znaczne ożywienie synagogi przyniosło otwarcie w 2005 roku Centrum Edukacji i Kultury Żydowskiej. Dość wymienić niektóre z nich, w znacznej części organizowane przez Fundację Bente Kahan:
Coroczne Lato z Muzyką Pod Białym Bocianem, czyli cykl letnich koncertów niedzielnych muzyki kompozytorów żydowskich i pochodzenia żydowskiego, od jazzu po operę. Koncertom towarzyszą warsztaty tańca izraelskiego prowadzone przez Małgorzatę Rzempołuch.
Coroczny Dzień Izraela, przybliżający wrocławianom współczesność tego kraju. Dzień zawsze wypełniony teatrem, filmem, muzyką, warsztatami, wystawami, kiermaszami i odczytami.
Przedstawienia teatralne – zarówno otwarte, jak i dla szkół. Na stałe w repertuar wpisały się bogate w oprawę muzyczną sztuki Bente Kahan „Głosy z Theresienstadt”, „Wallstrasse 13” i „Home”, przedstawiające dramatyczne i powikłane losy Żydów na tle historii Europy i Wrocławia.
Wystawy, warsztaty.
Obchody rocznicowe, szczególnie bogate w oprawę artystyczną obchody rocznic Nocy Kryształowej, kończone Marszem Pamięci do miejsca, gdzie stała spalona w 1938 roku Nowa Synagoga.
Okolicznościowe uroczystości i koncerty, dość wymienić ceremonię wręczenia medali „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” i obchody rocznicy męczeńskiej śmierci „ochotnika do Auschwitz” rotmistrza Witolda Pileckiego.
Synagoga należy do tzw. Dzielnicy Czterech Światyń (zwanej też często Dzielnicą Wzajemnego Szacunku), w skład której wchodzą również prawosławny sobór Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, rzymskokatolicki kościół św. Antoniego z Padwy oraz ewangelicko-augsburski kościół Opatrzności Bożej. Współpraca między nimi powstała jesienią 1995 roku z inicjatywy Jerzego Kichlera. Wierni czterech wyznań organizują wspólne imprezy charytatywne, spotkania edukacyjne dla dzieci oraz modlitwy ekumeniczne. Dzielnica ma również przybliżyć kulturową i religijną różnorodność miasta. W tym duchu organizowany był też Wrocławski Dzień Wzajemnego Szacunku, którego część imprez odbywała się w synagodze Pod Białym Bocianem – dzień który wypełniły wernisaże, etiudy teatralne i dyskusje młodzieży.
Zakończenie renowacji synagogi Pod Białym Bocianem i przyszła rekonstrukcja i adaptacja jej otoczenia, wpisując się w miejskie plany zagospodarowania przestrzennego Dzielnicy Wzajemnego Szacunku, otworzą nowe, szerokie możliwości rozwinięcia dotychczasowych działań i realizacji nowych zamierzeń. Działań i zamierzeń wpisujących się we wrocławską strategię otwartego „Miejsca Spotkań”, miasta tolerancji i dialogu międzykulturowego. Synagoga Pod Białym Bocianem i jej otoczenie stanowiąc naturalny punkt ciężkości Dzielnicy – stanie się także jedną z największych atrakcji miasta, przyciągając rzesze turystów z kraju i zagranicy. Fundacja Bente Kahan, wspierana przez Gminę Wrocław i Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Polsce, ma jasną wizję przyszłych funkcji Synagogi Pod Białym Bocianem. Prowadzone przez Fundację Bente Kahan Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej wzmocni pozycję Synagogi Pod Białym Bocianem jako jednego z najatrakcyjniejszych centrów duchowych miasta i kraju, otwierającego jeszcze szerzej swe podwoje na koncerty, spektakle i warsztaty teatralne, filmy, wykłady, seminaria, itp. To żywe serce żydowskie w środku Europy, miejsce wzajemnego szacunku i zrozumienia, wkrótce zabije jeszcze mocniej!
Sprzyjać temu będzie powstanie nowoczesnego Muzeum Żydowskiego we Wrocławiu z siedzibą w budynku synagogi. Obejmie ono atrakcyjne piwnice i obszerne empory synagogi na jej pierwszym i drugim piętrze. Klatki schodowe i osobne wejście od północy zapewnią komunikację nie naruszającą głównej przestrzeni sakralnej i kulturalnej obiektu. Muzeum pokazywać będzie bogaty i unikalny świat Żydów Śląska i ich 1000-letnią historię, używając najnowszych technik 3D i hologramowych. Zapewni również przestrzeń na zmienne wystawy, odczyty i warsztaty. Muzeum stanie się nie tylko atrakcją turystyczną, ale i ważnym ogniwem procesu edukacyjnego, szczególnie w odniesieniu do młodego pokolenia. W najbliższym otoczeniu Synagogi powstaną zaś, jako jej naturalne dopełnienie duchowe (nie przesądzając jeszcze ich lokalizacji) – Międzynarodowe Centrum Studiów Żydowskich i Ośrodek „KOD – Kultura – Obecność – Dialog”.
Synagoga Pod Białym Bocianem na stałe wpisze się zarówno w świadomość mieszkańców Wrocławia, Polski i Europy, nie tylko dzięki jej przywróconemu pięknu, ale także, jeśli nie przede wszystkim, dzięki swemu znaczeniu kulturotwórczemu, w harmonijny sposób łącząc funkcje religijne i świeckie.
Stanie się celem, do którego zmierzać będą ludzie otwarci na bogactwo kultury i historii. Będzie uczyć kolejne pokolenia bogactwa i złożoności tradycji, przekazując im jednocześnie czytelne przesłanie tolerancji i solidarności.
Aleksander Gleichgewicht
Przewodniczący Gminy Żydowskiej we Wrocławiu
(tekst pochodzi ze strony Fundacji Bente Kahan)
Comments Closed